GENEZA KRAJOBRAZU
Współczesny krajobraz naszego
Pojezierza Dobrzyńskiego jest rezultatem ostatniego zlodowacenia (12 - 8 tys.
lat temu - epoka plejstocenu), zwanego bałtyckim, fazą pomorskiej, oraz epoki polodowcowej
(holocenu), która trwa do dzisiaj od ponad ośmiu tysięcy lat.
Potężny lądolód skandynawski
nasuwał się na omawiane tereny czterokrotnie, niosąc ze sobą ogromne masy
skalnego gruzu i głazów. Lodowiec cofał się, topniał, pozostawiając naniesione
tworzywo. Przybierało ono najróżnorodniejsze kształty. W zależności od
materiału i czynników budujących te specyficzne formy rzeźby terenu geolodzy
wyróżniają moreny czołowe, denne i martwego lodu,
kemy, zagłębienia (misy) wytopiskowe, rynny lodowcowe
oraz sandry. Do ciekawych, lecz rzadziej
występujących form, należą: drumliny, ozy, doliny wiszące.
Niektóre zakątki zachowały
się w tak klasycznej formie, że stanowią prawdziwe "muzea natury". Do
takich miejsc bez wątpienia należy dolina rzeki Lubianki
i Jeziora Piotrkowskiego z wysoką wydmą majestatycznie górującą nad doliną,
powstałą na wale morenowym.
SŁOWNICZEK POJĘĆ GEOLOGICZNYCH
Drumliny |
to zespoły wydłużonych, równolegle usytuowanych wałów,
które powstały jako rezultat działalności niewielkich jęzorów lodowcowych. |
Kemy |
to pagórki o okrągłym bądź wydłużonym kształcie
(pojedyncze lub tworzące zespoły), a także płaskowyże i tarasy zbudowane
zasadniczo z piasków i żwirów. Powstały one pod bryłami martwego lodu albo pomiędzy
nimi w następstwie działalności akumulacyjnej (gromadzącej) wód roztopowych. |
Moreny czołowe |
kształtowały się w miejscach dłuższego postoju lądolodu jako
rezultat nanoszenia materiału skalnego przed jego czoło w wyniku wytapiania.
W ten sposób formowały się wzgórza, grzędy, wały. Ciągnęły się one równolegle
do czoła lądolodu. Są one zbudowane głównie ze żwirów, piasków, głazów.
Należą do najczęstszych form występujących na Suwalszczyźnie. |
Moreny denne |
powstały pod lodowcem w następstwie niwelacyjnych działań
wielkich mas lodu. |
Moreny martwego lodu |
tworzył materiał z topniejących brył martwego lodu (tj.
wielkich brył i płatów oderwanych od czoła aktywnego lodowca), który osadzał
się u jego krawędzi. |
Ozy |
kręte wały o stromych stokach, niekiedy długie na kilka
kilometrów. Wytworzyły się jako rezultat akumulacyjnej działalności wód,
spływających krawędziami, tunelami i szczelinami lodowca. |
Rynny lodowcowe |
stanowią rezultat erozyjnej działalności wód płynących
szczelinami pod lądolodem. Powstawały tam potężne rzeki żłobiące i
wypłukujące głębokie, często szerokie doliny, które wypełnione są wodami
jezior lub stanowią rynny rzek i strumieni. |
Sandry |
rozległe i niemal płaskie powierzchnie, które powstały z
osadzonych przez wody wypływające spod lodowca żwirów i piasków. |
Wały morenowe |
(czołowe, boczne,
środkowe), usypywane z materiału niesionego przez i zbierającego się pomiędzy
lodowcem a zboczem doliny, a także pomiędzy dwoma lodowcami. |
Wiszące doliny |
powstały w wyniku wypływających spod aktywnego lodowca rzek
w pobliżu ich ujścia do obniżeń, w których znajdował się martwy lód.
Topniejąc, żłobił on własną dolinę i rzeczne koryto, gdy tymczasem górna dolina
wysychała i stawała się zawieszona ponad doliną wtórną. |
Wydmy |
piaszczyste wzniesienia o różnych rozmiarach i kształtach,
usypane przez wiatr. Wydmy cechują się zwykle asymetrycznością zboczy, strona
dowietrzna (po której toczy się piasek do góry pod
wpływem siły wiatru) jest łagodniej nachylona niż zawietrzna (po której
piasek przewiany przez grzbiet wydmy osypuje się swobodnie). |
Zagłębienia wytopiskowe |
to miejsca w których długo zalegały bryły martwego lodu.
Po ich wytopieniu się powstały głębsze (jeziora wytopiskowe)
lub płytsze (torfowiska) akweny. Z mniejszych brył lodu mamy dziś tzw. oczka,
czyli małe jeziorka, często zarastające i przekształcające się w torfowiska. |